Gdańsk, miasto o tysiącletniej historii, przez wieki było tyglem kultur, religii i ambicji politycznych. W tym skomplikowanym krajobrazie, historia Kościoła katolickiego, a w szczególności Diecezji (od 1992 roku Archidiecezji) Gdańskiej, jest odzwierciedleniem burzliwych losów samego miasta. Obchodząc w 2025 roku stulecie jej powstania, warto spojrzeć wstecz na drogę, jaką Kościół gdański przebył od momentu utworzenia, przez wojenne pożogi i komunistyczne represje, aż po współczesność.

I. Początki w Wolnym Mieście i Postawa Biskupa Edwarda O’Rourke: Odporność w Obliczu Tyrańskich Ideologii (1925-1939) Ustanowienie Diecezji Gdańskiej 30 grudnia 1925 roku bullą papieża Piusa XI „Universa christifidelium cura” było aktem o głębokim znaczeniu politycznym i dyplomatycznym. Powołana na terenie Wolnego Miasta Gdańska, obejmowała obszar o powierzchni ok. 1926 km² i liczyła ok. 140 tys. katolików (wobec przeważającej ludności protestanckiej i niemieckojęzycznej). Jej powstanie było skomplikowanym kompromisem pomiędzy stolicą apostolską, Polską i Niemcami, mającym na celu uregulowanie sytuacji duszpasterskiej w autonomicznym mieście-państwie. Diecezja miała charakter egzemptowany, co oznaczało bezpośrednie podleganie Stolicy Apostolskiej, a nie prymasowi Polski czy metropolicie niemieckiemu – był to zabieg mający na celu uniknięcie dalszych napięć narodowościowych.

Biskup Edward O’Rourke (1926–1938), dotychczasowy administrator apostolski Wolnego Miasta Gdańska, został pierwszym ordynariuszem. Jego życie i posługa były niezwykłe, naznaczone oporem wobec totalitaryzmów. Urodzony w 1876 roku w Basinie (na terenach dzisiejszej Białorusi) w rodzinie polskiego hrabiego o irlandzkich korzeniach (jego przodkowie wywodzili się z arystokracji królewskiej Irlandii), osobiście doświadczył tragicznych skutków rewolucji bolszewickiej, będąc wikariuszem generalnym diecezji mińskiej, a później biskupem ryskim. To właśnie doświadczenie z komunizmem ukształtowało go w zdecydowanego przeciwnika wszelkich totalitaryzmów – w tym nazizmu, który narastał w Gdańsku.

W Wolnym Mieście Gdańsku, gdzie sprawował posługę w wyjątkowo trudnych warunkach narodowościowych i politycznych, bp O'Rourke starał się zachować obiektywizm i nie dopuścić do upolitycznienia Kościoła. Jego postawa wobec Polaków i Niemców była podyktowana troską duszpasterską. Znał biegle język polski i zobowiązał wszystkich kapłanów diecezji do jego znajomości, co było wyrazem jego zaangażowania w obronę praw katolików polskich w Wolnym Mieście oraz umacniania ich więzi religijno-patriotycznej. Jak relacjonował Józef Preuss, mieszkaniec WMG, biskup "po polsku przemawiał przy różnych okazjach. Szanowaliśmy go bardzo. Nie słyszałem żadnego narzekania na niego wśród Polonii. »Centrowcy« złośliwie nazywali go za ten dobry stosunek do Polaków Polenbischof".

Od 1923 roku konsekwentnie (choć nie zawsze z sukcesem) przeciwstawiał się antypolskim poczynaniom władz gdańskich oraz części niemieckiego duchowieństwa. Jednak jego prawdziwy test nadszedł, gdy w latach 30. nazizm zaczął zyskiwać na sile w Wolnym Mieście Gdańsku. Biskup O’Rourke, który wcześniej jawnie krytykował ateistyczny bolszewizm, teraz z równie otwartą odwagą sprzeciwiał się antychrześcijańskiej ideologii nazistowskiej. Jego postawa, w połączeniu z erygowaniem dwóch polskich parafii personalnych (Chrystusa Króla w Gdańsku i św. Stanisława w Sopocie), była aktem wyraźnie wspierającym polską społeczność i budziła wściekłość hitlerowców.

Nagonka na niego nasiliła się. Gdański Senat, kontrolowany przez nazistów, dążył do usunięcia O’Rourke’a. W 1937 roku Senat odmówił zgody na publikację listu pasterskiego biskupa, w którym potępiał on nazistowską indoktrynację młodzieży. To był sygnał, że władze dążą do pełnej kontroli nad Kościołem. Pod presją, a także w obliczu dążenia Watykanu do uregulowania stosunków z III Rzeszą (Konkordat z 1933 r.), O’Rourke złożył rezygnację z urzędu w październiku 1937 roku (przyjętą 13 czerwca 1938). Był to akt poświęcenia, mający na celu uniknięcie dalszych ingerencji nazistów w sprawy diecezji i zapobieżenie przenoszeniu sporów polityczno-narodowościowych na grunt kościelny, co mogło jeszcze bardziej zaszkodzić wiernym. Po rezygnacji przyjął obywatelstwo polskie (styczeń 1939) i opuścił Gdańsk, udając się do Rzymu.

Biskup Edward O'Rourke zmarł w Rzymie 27 czerwca 1943 roku. W 1972 roku jego szczątki zostały sprowadzone do Gdańska i pochowane w krypcie biskupów w Katedrze Oliwskiej. Dziś, Edward O'Rourke jest uznawany za jedną z postaci, która z odwagą sprzeciwiała się totalitaryzmom, a jego pamięć jest pielęgnowana w Polsce. Na jego cześć plac w Gdańsku-Wrzeszczu nosi jego imię od 1989 roku.

Ciąg dalszy w kolejnych "Lumen Mundi": W następnych artykułach będziemy kontynuować opowieść o stuleciu Archidiecezji Gdańskiej, przechodząc przez mroczne czasy II wojny światowej, lata komunizmu i odrodzenia w wolnej Polsce, aż po współczesne wyzwania i osiągnięcia. Zapraszamy do lektury!